---

---

Doç. Dr. Aynur Bütün Ayhan ve Uzm. Tevhide Nur Tellioğlu - Ankara Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Çocuk Gelişimi Bölümü

ÖZET
Günümüzde sıklıkla vurgulan kavramlardan birisi olan empati, kişinin kendisini karşısındaki kişinin yerine koyarak onun duygularını doğru olarak anlayabilmesi ve duygularını anladığını ifade etmesi olarak tanımlanmaktadır. Kişilerarası iletişimde son derece önemli olan empatinin bebeklik döneminden itibaren gelişmeye başladığı, çocuklarda empatinin diğer gelişim alanlarında olduğu gibi birdenbire gelişmediği ifade edilmektedir.

ÇOCUKLARDA EMPATİNİN GELİŞİMİ
Kendini karşısındakinin yerine koyarak onun duygularını doğru olarak anlama ve hissetme yeteneği olarak tanımlanan empatinin (Dökmen, 2000; Woolfolk, 1993), sadece diğer kişinin duygularını anlama becerisi değil aynı zamanda karşısındakinin duygularını anladığını ifade etme ve duygularını paylaşma olduğu da ifade edilmektedir (Vasta vd., 1992). Bireylerin sağlıklı iletişim kurabilmesi için gerekli koşullardan birisinin empati becerisi olduğu, empatinin kişinin çevresiyle uyumunu etkilediği belirtilmektedir ( Warner 1984, Miler and Ellis 1988 ).
Kişiler arası ilişkilerde önemli bir role sahip olan empati, etkileşimin sağlıklı yürümesi açısından önem taşıyan bir özelliktir. İnsanlar yaşamlarının hemen her evresinde diğer insanlarla iletişim kurmaktadır. Kişilerarası iletişimdeki başarı bireyin yaşamındaki mutluluğun temelini oluşturmaktadır. Sağlıklı insan ilişkilerinin temelinde empatik duyarlılık olduğu söylenmektedir (Ünal 2007). Günlük yaşamda empati, iletişimi kolaylaştırıcı ve insanları birbirine yakınlaştırıcı özelliğe sahiptir. İnsanlar kendileriyle empati kurulduğunda, anlaşıldıklarını ve kendilerine önem verildiğini hissetmektedirler (Dökmen 1998, Karabağ 2003, Uçmaz 2004). Çocuklarda da empati gelişiminin diğer gelişim alanlarında olduğu gibi birdenbire olmadığı, süreç içinde geliştiği vurgulanmaktadır (Eisenberg, 1982; Köksal Akyol, 2005).
Empatinin ortaya çıkışı ve gelişimi ile ilgili yapılan çalışmalarda, bebeklerin başkalarının duygularına karşı ilgisiz olmadığı ve onları anlama yeteneğinden yoksun olmadıkları ifade edilmektedir (Thompson 1990). Doğumdan birkaç hafta sonra bebeklerin yanlarında birisi ağladığında kendilerinin de ağladığı (Köksal Akyol, 2005), bebeklerin diğer kişilerin üzüntülerine tepki verdikleri ama o kişinin üzüldüğünün farkında olduklarını belli etmedikleri, bir-iki yaş civarında, diğer bir üzüntülü olduğunu anlayabildikleri ancak diğer kişinin kendisinden farklı gereksinimlerinin olabileceğinin farkında olmadıklarından dolayı uygun olmayan tepkiler gösterebildikleri vurgulanmaktadır (Ünal 2007). Bu dönemde bebeklerin acı çekerken gördükleri birisi karşısında kendilerinin de rahatlatılmak istedikleri gözlenmiştir (Köksal Akyol, 2005). Goleman (1995), bir yaşındaki bir çocuğun diğerinin sıkıntısını belki de onun ne hissettiğini daha iyi anlayabilmek için taklit ettiğini ifade etmiştir. Örneğin, bir bebeğin parmakları acıdığında bir yaşındaki başka bir çocuk kendi parmaklarını ağzına götürüp acıyıp acımadığına bakmıştır. İki üç yaş civarındaki çocukların diğer insanların duygularının kendi duygularından farklı olduğunu anlamaya başladıkları ifade edilmektedir (Köksal Akyol, 2005). Altı yaşından itibaren çocukların kendisini karşısındaki kişinin yerine koyabildiği ancak, empatinin gelişmesinde somut düşüncenin sınırlılıklarına sahip oldukları söylenmektedir (Gander and Gardiner, 2001). Erken ve orta ergenlik dönemi çocuklarının soyut düşünebilme yetisi geliştirdiklerinde önceki dönemlere kıyasla ilişkilere, duygulara ve inançlara odaklaşmaya, empati-iletişim kurmaya daha fazla önem verdikleri izlenmektedir. Artan yaşla birlikte soyut düşünme gelişmekte, empati ve başkalarının bakış açısını görebilme yeteneklerinde de artış olmaktadır (Kumru vd 2004; Güvenç ve Aktaş 2006 ).
Çocuklarda empatinin yaşla beraber gelişmekle birlikte, empati gelişiminde anne-baba tutum ve davranışlarının da etkili olduğu yapılan çalışmalarla ortaya konmuştur. Çocukların içinde bulundukları ailenin sosyokültürel düzeyi, ailedeki ilişki biçimi ve anne babaların çocuk yetiştirme tutumları çocukların gelişimlerinde belirleyici rol oynamaktadır (Ünal 2007, Önder ve Gülay 2007). Anne- babaların çocuklarına ve çocukların yanında diğer bireylere karşı gösterdikleri empatik davranışların özellikle çocukların empatik davranış gelişimleri ile ilgili olduğu ifade edilmektedir (Vasta vd. 1992; Eisenberg vd. 1994, Vonder ve Moller, 2000; Ünal 2003, Halıcıoğlu 2004) Araştırmalarda çocuğun ihtiyaçlarına cevap verebilen, kabul edici, şiddet uygulamayan, ihmal etmeyen, reddetmeyen, koruyucu olan annelerin çocuklarındaki empati düzeyinin, çocuklarını reddeden, ihmal eden, çocuklarıyla ilgilenmeyen annelerin çocuklarına göre daha yüksek olduğunun da altını çizmektedir (Lipsitt 1993,Eroğlu1995 ).

Çocuklarda empatik becerinin geliştirilebileceği vurgulanmaktadır. Çocukların farklı durum ve olaylara dikkati çekilerek duygularını ifade etmesine olanak sağlanması, kendi yaşadığı çeşitli durumlarda hissettiği duyguların hatırlatılması çocuklarda empatinin gelişmesine katkı sağlamaktadır. Bu doğrultuda, çocuklara öncelikle duygularını tanıma ve duygularını tanımlama çalışmalarının yaptırılmasının yararlı olacağı düşünülmektedir.

ÖNERİLER

Empati, kişilerarası iletişimlerinin başarılı olmasında, çevreye ve diğer insanlara karşı duyarlı olmaya katkı sağlamaktadır. Empatik becerinin yaşla birlikte geliştiği, özellikle anne babanın tutum ve davranışlarının çocuklarda empatik beceriyi etkilediği ve empatik becerinin eğitimle desteklenebileceği göz önüne alındığında çocuklarda empatik becerinin geliştirmesi yönelik bir takım öneriler sunulabilir.

- Ebeveynlerin, çocuklarla kuracakları iletişim biçimleri ve empatik anlayış hakkında bilgilendirilmesine yönelik kurumsal çalışmalar yapılabilir.

- Anne babaların empatik becerilerinin gelişiminin desteklenmesi sonucunda çocuklar da anne babalarını model alarak empatik davranmayı öğrenebilirler, bu nedenle anne babalara yönelik eğitim programları düzenlenebilir.

- Anne babalar, çocuklarını duyguları anlama ve ifade etme konusunda cesaretlendirmelidir indigenerics.com.

- Aileden sonra birey üzerinde etkili bir kurum olan okulda da, çocukların ve ergenlerin gelişim dönemleri göz önüne alınarak kişisel, sosyal yönden uyumlu, etkili iletişim becerilerine sahip, bağımsız bireyler olarak yetiştirilmesine önem verilmeli ve okullarda yürütülen çalışmalarda da çocuklarda empati gelişimi desteklenmelidir.

- Özellikle eğitimde drama çalışmalarının çocuklarda empati gelişimine katkı sağlayacağı dikkate alındığında drama çalışmaları ile çocuklarda empati gelişimine katkı sağlayacak çalışmalar yapılabilir.

- Empatik gelişime, müzik dinleme, hikaye dinleme gibi etkinliklerin de katkı sağladığı söylenmektedir. Bu nedenle çocuklarla sık sık hikaye okuma ve müzik dinleme etkinlikleri yapılabilir.

KAYNAKLAR

Eisenberg, N.I.1982. Social development.The child development in social context.(Editors: C. B. Koop and J. B. Krakow). Addision Publishing Company, 223-281 p., London.

Gander, M. J.and Gardiner, H. W. 2001. Çocuk ve ergen gelişimi. (çev:B.Onur).2.Baskı.,İmge Kitapevi, 544 s.,Ankara.

Güvenç. ve Aktaş, V.2006. Ergenlik döneminde yaş, toplumsal cinsiyet, bireysel ve ilişkisel tutumlar, benlik değeri ve yaşam becerilerine ilişkin algı arasındaki ilişkiler. Türk Psikoloji Dergisi,21(57),45-62.

Goleman, D. 1995. Duygusal zeka (Çeviri:.S.Yüksel),Varlık Yayınları, 447s.,İstanbul.

Köksal Akyol, A. 2005. Erken çocukluk döneminde empati gelişimi. Çoluk Çocuk Aylık anne Baba Eğitimci Dergisi, 51; 12-13.

Kumru, A., Carlo, G. Ve Edwards C .P. 2004. Olumlu sosyal davranışların ilişkisel,kültürel,bilişsel ve duyuşsal bazı değişkenlerle ilişkisi.Türk Psikoloji Dergisi, 19(54),109-125.

Lipsitt, N. 1993. Development of empathy in children: the contribution of maternal empathy and communication style. PHD, Ohaio.

Önder, A.ve Gülay, H. 2007. Annelerin kabul red düzeyi ile çocuklarının empati becerisi arasındaki ilişkinin incelenmesi. Pamukkale Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 22(2), 23-30.

Thompson, R.A.1987. Empathy and emotional understanding: The early development of empathy.Empathy and Its Development. (Eds, N. Eisenberg, ve J. Strayer) Cambridge University Press: 119-145,Cambridge, England.